గ్రామదేవతలు

[29 జూన్ నుంచి బోనాల పండుగ ప్రారంభమవుతున్న సందర్భంగా ‘గ్రామదేవతలు’ అనే వ్యాసం అందిస్తున్నారు డా. శ్రీమతి కొఠారి వాణీ చలపతిరావు.]

మాతృస్వామ్య వ్యవస్థకు పెట్టింది పేరయిన మన భారతదేశంలో దేవతారాధన అనేది అనాది నుంచీ వుంది. దుర్గ, కాళి, పార్వతి, ఆదిపరాశక్తి, మహిషాసురమర్ధని ఇలా ఎన్నో పేర్లతో పురాణ కథల ఆధారంగా వివిధ రూపాలలో మనం అమ్మవారిని పూజిస్తాం. శిష్టులు పుణ్యక్షేత్రాలలో పెద్ద పెద్ద గుడులు కట్టుకొని వేదోక్తంగా ఆగమ శాస్త్ర పద్ధతిలో దేవిని పూజిస్తే.. గ్రామాలలో ప్రజలు ఆ కాలంలో అంతటి వ్యయప్రయాసల కోర్చి అంతదూరం వెళ్ళలేక కొంతా – దళిత సాహిత్య సంబంధి కథలు, గాథలు, వాళ్ళ నమ్మకాలు, ఆచారాలు, జీవనవిధానం వీటి ఆధారంగా కొంతా – వాళ్ళ వాళ్ళ గ్రామాలలో ‘గ్రామదేవత’ పేర ఒక్కో రూపాన్ని నిలుపు కొని ఏ వేపచెట్టు కిందో, చెరువు గట్టునో, పంటపొలాల మధ్యలోనో చిన్న చిన్న గుళ్ళు కట్టుకొని వాళ్ళ పద్ధతిలో ప్రతిష్ఠ చేసుకొని ప్రతి సంవత్సరం అదే తిథి రోజు కొలుపులు, బోనాలు పేరిట ఉత్సవాలు జరుపుకుంటున్నారు. ‘ఊరి పొలిమేరలో ప్రతిష్ఠించిన దేవత ఆ ఊరికి రక్షకురాలిగా వుండి ఊరి సరిహద్దులను, ప్రజలను కాపాడుతుందన్నది’ అన్నది పల్లెప్రజల నమ్మకం. ఏ దేవత అయినా ఏ రూపంలో ప్రతిష్ఠించబడినా ఆమె అసలు రూపం మాత్రం పార్వతీదేవియే. ఆ ఆదిపరాశక్తి అంశలే అన్ని. అయితే ఈ గ్రామదేవతలు అనార్యదేవతలు అనీ, ఆర్యులు మన దేశంలోకి ప్రవేశించక ముందు నుంచే ఈ సంస్కృతి గ్రామాలలో ఉందనీ స్థల పురాణాలు, స్థానిక చరిత్రల ద్వారా తెలియవస్తోంది. గ్రామ సంరక్షణ, ప్రజాసంరక్షణ ఇవే ప్రధాన కారణాలుగా ఊరూరా వెలసిన ఈ గ్రామదేవతల ఆరాధన స్థానిక పద్ధతులలో బ్రాహ్మణేతర పూజారులతో, మౌఖిక విధానంలో జరుగుతుంది. జాతర సమయాలలో మొక్కులు తీర్చుకోవడం, పూనకాలు రావడం, నైవేద్యాల కోసం జంతుబలిని ఇవ్వటం, ఆత్మహింస వంటి పూజావిధానాలలో శిష్ట దేవతారాధన దళిత దేవతారాధనకు కొంత భేదం వుండటం ఒక్కటే – ఈ రెండింటి మధ్యా వున్న వ్యత్యాసం.

ఈ గ్రామదేవతా వ్యవస్థ అనేది అలా వచ్చింది. కొన్ని వామాచార పద్ధతులు పూజావిధానంలో ఉన్నంత మాత్రాన శిష్టుల పూజావిధానం గొప్పదని గానీ, పామరులైన పల్లె ప్రజుల దేవతారాధన తక్కువ అని గానీ భావించకూడదు. ఇంకా చెప్పాలంటే స్వచ్ఛమైన మనసులతో వాళ్లు చేసే ఆరాధనలోనే భక్తి, తాదాత్మయత, నమ్మకం ఎక్కువగా ఉంటాయి. ఎంత అమాయకపు భక్తి అంటే వాళ్ళది కనపడ్డ రాయికల్లా తెచ్చి కడిగి పసుపు కుంకాలు పెట్టి ముత్యాలమ్మ తల్లి అనో, మరిడమ్మ తల్లి అనో ఇలా పేర్లు పెట్ట కొని పూజిస్తారు. అంతేకాదు, చెట్టుకు, పుట్టకు, జంతువుకు సైతం పూజ చేస్తారు. ఆడంబరాలు, ఆర్భాటాలూ లేని భక్తి అది. అందుకే అటు శిష్ట భక్తి, ఇటు పామర భక్తి రెండూ ఎన్నో శతాబ్దాలుగా మన భారతదేశంలో సమాంతరంగా మనగలుగుతున్నాయి. ఎవరి దేవత వాళ్ళదే – ఎవరి పూజా విధానం వాళ్ళదే. రెండింటి లోని ఆంతర్యం, అంతరార్థం మాత్రం ఒకటే. దేవతారాధన. పల్లె మనిషికి ప్రకృతితో సంబంధ బాంధవ్యాలు ఎక్కువ గనుక పంచభూతాలు అయిన గాలి, నీరు, అగ్ని, భూమి, ఆకాశం వంటి వాటికి ప్రతీకలుగా ఈ గ్రామదేవతలను భావిస్తాడు. ఇలా ప్రకృతిని బట్టి ప్రాంతాన్ని బట్టి, సంస్కృతిని బట్టి వెలసిన, లేక ప్రతిష్ఠించబడిన గ్రామదేవతలు అనేకం ఉన్నారు గానే అందులో 101 మంది మాత్రం అక్కచెల్లెలుగా పిలవబడుతూ గుర్తింపును పొందిన వారు వున్నారు. వీళ్ళందరికి ఓక్కగానొక్క తమ్ముడు పోతురాజు అని చెబుతారు. ఆ నూటొక్క మంది దేవతల పేర్లు ఇక్కడ చెప్పడం కుదరదు గనుక మచ్చుకు కొన్ని చెబుతాను.

ముత్యాలమ్మ, చిత్తారమ్మ, పేరంటాలమ్మ, పాగేలమ్మ, గొంతమ్మ, బంగారు బాపనమ్మ, రావులమ్మ, మాలక్ష్మమ్మ, దుర్గమ్మ, పుంతలో ముసలమ్మ, మాచరమ్మోరు, ధనమ్మ, వెంకాయమ్మ, పెద్దమ్మ, గుణాలమ్మ, జోగులమ్మ, పైడితల్లమ్మ, మహంకాళమ్మ, రేణుకమ్మ, తిరపతమ్మ, ఊడలమ్మ, సమ్మక సారలమ్మ, ఇలా ఇంకా అనేక దేవతలు ఉన్నారు. కొన్ని చోట్ల ఈ దేవతల ప్రతిష్ఠ వేద, స్మార్త ఆగమ శాస్త్ర పండితులచే శాస్త్రీయంగా జరుపబడుతుంది. బీజాక్షరాలను, యంత్రాన్ని సరైన ముహూర్తంలో వేయడం వల్ల అందరూ శక్తివున్న దేవతలే అవుతారు. భక్తుల కోర్కెలను తీర్చగలుగుతారు. ప్రతిష్ఠ జరిగిన మరు సంవత్సరం నుంచీ అదే తిథి రోజు పవిత్రోత్సవం జరిపిస్తూ వుంటారు. ఇది ఎందుక అంటే ఆ సంవత్సరం అంతా పూజలు, నైవేద్యాలు, కొలుపులలో ఏదైనా పొరపాటు, తప్పు జరిగితే – ఆ దోషాలు తొలగిపోయి అపరాధంగా ఆ గ్రామదేవత భక్తులను క్షమించి చల్లగా కాపాడటానికి. ఇప్పుడు ఈ గ్రామదేవతలకు ఆయా పేర్లు ఎందుకువచ్చాయో తెలుసుకునే కొన్ని ఆసక్తికరమైన కథలను చూద్దాం. ఎందుకంటే మనలో చాలామందికి చాలా గ్రామ దేవతల పేర్లు విన్నవే గానీ అది ఎందుకు వచ్చిందో తెలియదు. కొన్ని మరీ ఎలా ఉంటాయంటే ‘దేవతకు ఈ పేరేంటి – అసలు ఈమె దేవతనేనా?’ అని సందేహించేలా. ఎందుకంటే అవి జానపదులకు మాత్రమే తెలిసిన కథలు – పేర్లు. వాళ్ళ సంస్కృతిలో భాగమైన అంశాలు. కనుక మనకు తెలియని ప్రపంచం కూడా అందులో ఉంటుంది. అలా కొన్ని ఉన్నాయి గనుక మనం జాగ్రత్తగా వాటిని పరిశీలించాలి.

పంచభూతాలకు ప్రతీకగా కొందరు గ్రామదేవతలు ఉన్నారు అని ఇందాక చెప్పాను కదా అవి ఏంటో చూడండి. భూమి నుంచి పంట పండుతుంది. అది మనిషి జీవనాధారం. కనుక గోగులు లేక గోంగూర పేరు మీద గోగులమ్మ అనే దేవత వుంది. జొన్న పంటకు ప్రతీకగా జొన్నాళ్ళమ్మ దేవత, బియ్యం గింజల భాగాలను నూకలు అంటారు. వీటి పేరుమీద నూకాలమ్మ. జలం పేరుమీద గంగానమ్మ – అగ్ని అంటే వెలుగు! సూర్యుడు, చంద్రుడు వెలుగునిస్తారు. వాళ్ళ పేరు మీద సూరమ్మ దేవత, పున్నమ్మ దేవత – నిండుపున్నమి – పున్నమ్మ ఉంటే. అంతెత్తునుండే ఆకాశాన్ని దృష్టిలో పెట్టుకొని కొండమ్మ దేవత వెలిసింది. ఇలా ప్రతి గ్రామదేవత పేరు వెనుక ఒక అ పరమార్థం, ప్రయోజనం ఉంటాయి. ఇంకా చూడండి. ఊరి పొలిమేర దగ్గర ఉండి ఊరిని కాపాడే దేవత పోలేరమ్మ. ఎల్ల అంటే సరిహద్దు, కనుక ఎల్లమ్మ దేవత కూడా. మనకు ఆహారాన్నిచ్చి పోషించే దేవత గనుక పోచమ్మ, పోషించే అమ్మ. కట్ట అంటే అర్థం మన జీవన ప్రమాణం అని. దాన్ని రక్షించి మనకు ఆయుష్షు నిచ్చే అమ్మ కట్టమైసమ్మ, కట్ట మేసే అమ్మ. అంటే ఆయుష్షును కాపాడే అమ్మ.

స్వచ్ఛమైన అచ్చమైన అమ్మ అనే అర్థంలో అచ్చమ్మ దేవత వుంది. ఇక తలుపులమ్మ అని మనం తప్పుగా ఉచ్చరించే ఆ తల్లి పేరు తలుపులమ్మ కాదు – తలపులమ్మ. తలపు అంటే ఆలోచన, మన మనసులో పుట్టె కోర్కెలు సరి అయినవా కావా అని ఆలోచన చేసి సరియైనవాటిని మాత్రమే తీర్చే తల్లి, అంతే కదా మరి. ఉదాహరణకి ఈ రాత్రి నా దొంగతనం నిర్విఘ్నంగా నెరవేరాలని ఒక దొంగ మొక్కుకొని ఆ పనికి వెళ్తే అది నెరవేరితే కష్టం; నష్టం కదా. అదన్నమాట దీని వెనుక ఆంతర్యం. గ్రామదేవతలు శివుడు, విష్ణువు, బ్రహల యొక్క దేవేరులు అని భక్తులు నమ్ముతారు గనుక అర్ధనారీశ్వరుని రూపంలోవుండే అమ్మను అంటే గ్రామదేవతను ‘అంకగళమ్మ’ అన్నారు. అంటే గళంలో విషాన్ని నింపుకున్న శివుని అర్ధశరీరంలో వుండే అమ్మ. -ఇంకా ఊరి పొలిమేర దగ్గర ఉండే మరో దేవత పేరు శీతలాంబ. ఈమె ఒక చేతిలో చీపురు, మరొక చేతిలో చేట పట్టుకొని వుంటుంది. గ్రామంలోని ప్రజలకు వ్యాధులను కలిగించే క్రిమికీటకాదులు, భయాన్ని కలిగించే భూత ప్రేత పిశాచాలు గ్రామంలోకి రాకుండా చీపురుతో ఊడ్చి చేటలోకి ఎత్తి బయట పడేస్తుందట ఈ దేవత.

పాములు ఎక్కువగా తిరిగే చోట వుండే దేవత పుట్టమ్మ. ఇంకా పాము + అమ్మ = పాపమ్మ.

సుబ్రహ్మణ్యేశ్వర స్వామి అంశ అయిన దేవత సుబ్బమ్మ. ఇవిగాక – గ్రామప్రజల మంచిని చూసే అమ్మ, కన్న + అమ్మ = కన్నమ్మ. కనుట అంటే చూచుట. సత్యాన్ని అంటే నిదర్శనాలను చూపిస్తుండే అమ్మ సత్యమ్మ. నైవేద్యాలను స్వీకరించే అమ్మ అర్పణాలమ్మ – అప్పాలమ్మ కూడా, బోనాలమ్మ కూడా ఈ దేవతే.

పెంటి అంటే ఒక ప్రాంత భాషలో అర్థం బాలిక అని. బాలా త్రిపుర సుందరీ దేవి అంశగా భావించే బాలిక దేవత పేరు అందుకే పెంటమ్మ అయింది. చాలా రోజులుగా నాకు పిల్లలకు పెంటమ్మ అన్న పేరు ఎందుకు పెడతారు అని అనుమానం ఉండేది. మా ఇంట్లో పెంటమ్మ పేరుతో ఒక పనమ్మాయి. ఉండేది ఒకప్పుడు, నీకు ఈ పేరు ఎందుకు పెట్టారు? అని అడిగితే “మాయమ్మకు పిల్లలు పుట్టి పోతంటే నన్ను పుట్టంగానే పెంట మీద ఏస్తానని మొక్కటే నేను బతికినంట అమ్మా” అంది తను. అప్పటికి నాకు అర్థం కాలేదు – అదేం మొక్కు అని అనుకొన్నాను. ఈ వ్యాసం కోసం మెటీరియల్ కలెక్ట్ చేస్తుంటే దొరికింది సమాధానం. పెంటి అంటే బాలిక అని అర్థం అనీ, పెంటమ్మ అనే గ్రామదేవత వుంది అనీ. మరొక సమాధానం నా ఊహకు అందింది, అదేమిటీ అంటే ప్రారంభంలో మనం అనుకున్నాం కదా – పంటను అందించే భూమి పేరుతో, పంటల పేరుతో కూడా గ్రామదేవతలు ఉన్నాయి అని.. అలా చూస్తే భూమికి బలాన్ని ఇచ్చే పశువుల పేడ వంటి వాటిని అంటే పెంటకుప్పలను కూడా పూజ్యనీయమైనవిగా భావించేవారు అని – ఎంత గొప్ప సంస్కృతో కదా మన జానపదుల సంస్కృతి. అందుకే అంటారు – ఏదయినా భావించటంలో వుంటుంది అని. మన మనసు స్వచ్ఛమైనదైతే దూరంగా పెట్టాల్సినవి, అసహ్యకరమైనవి అనుకున్న దానిలో కూడా మనకు దేవతాస్వరూపం కనిపిస్తుంది. పేర్లు ఏవయితేనేం, ఎన్ని రూపాలలో వుంటేనేం అందరిని చల్లగా కాపాడే ఆ తల్లి ఒక్కతే, పార్వతీదేవి – శివుని దేవేరి. శివుడు మన అయ్య అయితే పార్వతి మన అమ్మ.

ఈ రెండో రూపాలు కలిసిన గ్రామదేవత ‘అయ్యమ్మ’ అని మరో దేవత ఉంది. లలితాదేవి భండాసురుడు అనే రాక్షసుని చంపటానికి గుర్రాల మీద వెళ్ళింది గనుక గుర్రాలమ్మ అన్ని పేర మరో గ్రామదేవతను ప్రతిష్ఠించుకున్నారు గ్రామ ప్రజలు. ఊరు పేరుని బట్టి పిలుచుకునే గ్రామదేవతలు కూడా వున్నారు. సోంపేట అన్న ఊరిపేరు – సోమమ్మపేట, సోంపేట అయింది. ఒక్కోసారి 15 ఊళ్లకు కలిపి ఒకే గ్రామదేవత వుంటుంది. అందుకే ఈ దేవతకు మా ఊళ్ళ అమ్మ అని పేరు – తరువాత అది మావుళ్ళమ్మగా రూపాంతరం చెందింది.

తెలంగాణ ప్రాంతంలో జానపదులు ఎక్కువగా కొలిచే దేవత బతుకమ్మ. బతుకు + అమ్మ. ‘మా బతుకులు చల్లగా చూడ’మని వేడుకుంటారు గనుక బతుకమ్మ అయింది. బృహదమ్మ పేరుతో వచ్చిన పేరు ఈ బతుకమ్మ – అంటే గౌరి. చింతకాయ వంటి పుల్లటివి భూమిలో నుంచి వచ్చేవాటిని బట్టి పుల్లమ్మ అనే దేవత వచ్చింది. ఆ దేవత పేరును పుల్లమ్మ, పుల్లయ్యగా ఎంతో మంది వాళ్ళ పిల్లలకు పెట్టుకున్నారు. కుంకుడుకాయలు బాగా పండే ఒక ప్రాంతంలో కుంకుళ్ళమ్మ అనే గ్రామదేవతను ప్రతిష్ఠించుకొన్నారు అక్కడి ప్రజలు. ఇలా ఎంతో మంది గ్రామదేవతలు మన దేశ జానపద సంస్కృతిలో. చనిపోయిన స్త్రీలు కొంతమంది దేవతలుగా వెలుస్తారు అన్ని నమ్మకం కలవారు, పేరంటాళ్ళు పేరిట వాళ్ళని గ్రామాలలో నిలుపుకొని పూజించారు. గ్రామదేవతల మీద ఎన్నో సినిమాలు కూడా వచ్చాయి. పెద్దమ్మ, అమ్మోరు, గాజులమ్మ, మైసమ్మ వంటివి అందులో కొన్ని. గ్రామాలలో వారి కథలు, బుర్రకథలు చెపుతారు.

ఈ వ్యాసంలో నేను చెప్పింది కేవలం గ్రామదేవతల ప్రతిష్ఠ, ఆ వ్యవస్థ గురించిన పరిచయం మాత్రమే. గ్రామదేవతల జాతర, బలి, పోతురాజు, మొక్కులు, వామాచార పద్ధతులు వంటివి ఇంకా చాలా వున్నాయి. నా వ్యాస పరిధి కేవలం గ్రామదేవతల వ్యవస్థను పరిచయం చెయ్యటమే గనుక ఇతర విషయాలలోకి నేను ప్రవేశించటం లేదు.

మన మాతృస్వామ్య వ్యవస్థ నుంచి ఆవిర్భవించిన శక్తి స్వరూపమైన ఈ దేవతలు కేవలం గ్రామాలకి గ్రామప్రజలు సంబంధించిన వారు కాదు. దళితుల దేవతలు మాత్రమే కాదు. అమ్మ ఏ రూపంలో ఉన్నా అమ్మే. మనందరినీ చల్లగా కాపాడే తల్లి. కనుక అందరికీ పూజనీయురాలే.

(సమాప్తం)