‘భారవి’ని మహాకవి చేసిన ‘కిరాతార్జునీయం’

[భారవి రచించిన ‘కిరాతార్జునీయం’ గురించి శ్రీ బూర్గుల రామకృష్ణ సాయి గారు వ్రాసిన వ్యాసం అందిస్తున్నాము.]

“సహసా విదధీత నక్రియామవివేకః పరమాపదాం పదమ్
వృణుతేహి నిమృశ్యకారిణో గుణలుబ్ధాః స్వయమేవ సంపదః”

తొందరపడి ఏ పని చేయరాదు. అవివేకము ఉన్నచోట ఆపదలు కాపురముంటాయి. సుగుణములే సంపదలకు ఇష్టం. కనుక ఆలోచించి పనులు చేయు వారిని సంపదలు స్వయంగా వరిస్తాయి.

భారవి తను చేసిన తప్పుకి తన తండ్రి విధించిన ఆరు నెలల శిక్ష ‘అత్తవారింట ఉండుట’ కు సంబంధించినది. అత్తవారింట, మొదట బాగా చూసిన అత్తమామలు క్రమంగా పనులను పురమాయించి వేధించుచున్నందున, తనూ, తన భార్య పడే బాధలకు ముగింపు సమయం కోసం ఎదురుచూస్తూ ఓర్పు వహిస్తున్నాడు. ఒకరోజు తన భార్య అవస్థ చూడలేక, కావలసిన ధనం కోసం పై శ్లోకాన్ని అమ్మి తనకు కావాల్సినవి తెచ్చుకోమన్నాడు. అలాగే ఆమె ఆ శ్లోకాన్ని ఒక ధనవంతునికి అమ్మి కావాల్సినవి కొని తెచ్చుకుంటుంది. ఆ తర్వాత ఆ ధనవంతుడు ఆ శ్లోకాన్ని ఒక కత్తి వరలో పెట్టి పనిమీద విదేశాలకు వెళ్తాడు.

చాలా కాలం తర్వాత తిరిగి ఒక రాత్రి ఆ ధనవంతుడు వచ్చి, నిద్రపోతున్న భార్యను లేపుట ఎందుకని, నెమ్మదిగా వెనుక వైపు నుంచి ఇంటిలోకి వచ్చి, తన భార్య పక్కన వేరేవరో ఉండుట చూసినప్పుడు, విపరీతమైన ఆగ్రహం కలిగి, చంపుదామని తన కత్తిని బయటికి తీస్తాడు. ఆ కత్తితో పాటు వరలో నుంచి భారవి వ్రాసిన శ్లోకం బయటికి వస్తుంది. ఆ శ్లోకాన్ని ఒకసారి చదివినప్పుడు తనకి అర్థమై, పక్కన ఎవరున్నారో అని మళ్ళీ పరిశీలనగా చూస్తాడు. ఈ లోపల అతని భార్య లేచి చేతిలో కత్తిని చూసి కంగారు పడి ఆ పిల్లవాడు మన కొడుకే అని పెద్దవాడు అయ్యాడని ఆరోగ్యం బాగా లేదని, మీరు చాలా కాలం తర్వాత వచ్చారు కనుక గుర్తు పట్టలేకపోయారని చెబుతుంది. ఆ ధనవంతుడు చేసిన తప్పుకి పశ్చాత్తాప పడి ఆ శ్లోకం రాసిన భారవి వద్దకొచ్చి, తన శ్లోకం ఎంతో మంచి పనిచేసిందని అది తమవారి ప్రాణాలు కాపాడిందని, ఆయనను పొగడి కృతజ్ఞతా పూర్వకంగా ధనమిచ్చి గౌరవించి సన్మానిస్తాడు. భారవి ఆరు నెలల గడువు ముగిసిన పిదప స్వగ్రామంలోని తల్లిదండ్రుల వద్దకు వెళ్లాడు. ఆ తర్వాత పై శ్లోకాన్ని తన కిరాతార్జునీయం కావ్యంలో చేర్చాడు.

సంస్కృతంలో ప్రసిద్ధికెక్కిన పంచ మహా కావ్యాలు, కాళిదాస విరచితమైన రఘువంశం, కుమార సంభవం, మాఘుడు వ్రాసిన శిశుపాలవధ, తర్వాత నాలుగవది భారవి రచించిన కిరాతార్జునీయం చివరిగా శ్రీహర్షుడు వ్రాసిన నైషధం వరుసగా వస్తాయి. భారవి ఇతర రచనలు ఏవి లభ్యంలో లేవు, వ్రాసిన ఒక్క కావ్యంతోనే ఆయన మహాకవి అయ్యాడు, ఆయన ప్రతిభా పాటవాలు అమితం.

చాళుక్య హోళ శాసనాల ప్రకారం, భారవి, కాళిదాసు పేర్లు చెక్కబడి ఉన్నదాన్ని బట్టి చూసినా, దండి తన అవంతి సుందరి కథ కావ్యంలో తమ వంశ చరిత్ర రాస్తూ, భారవి తమకు ముత్తాత అని వ్రాయడం బట్టి చూసినా, భారవి ఆరవ శతాబ్దానికి చెందినవాడు అని, కవుల, విమర్శకుల అభిప్రాయం. భారవి అసలు పేరు దామోదరుడు, తండ్రి పేరు నారాయణ స్వామి. గుజరాత్ లోని అచలాపురం [ఎచల్] వీరి స్వగ్రామం. పశ్చిమ గంగ సామ్రాజ్యానికి చెందిన పల్లవ రాజు సింహ విష్ణువు కాలంలో, అతని పిలుపు మేరకు వచ్చి రాజు ఆస్థాన కవిగా ఉండిపోయాడు. అప్పటి నుంచి దక్షిణాది కవిగా పేరొందాడు. భారవి అనగా సూర్యుని ప్రకాశం అని అర్ధం. కావ్య కథ ఇతివృత్తాన్ని మహాభారతంలోని అరణ్య పర్వంలో అర్జునుడు పాశుపతాస్త్రాన్ని శివుని గూర్చి తపస్సు చేసి సంపాదించడం, అనే ఒక చిన్న ఘట్టాన్ని తీసుకొని 18 సర్గలతో కిరాతార్జునీయం మహాకావ్యాన్ని భారవి వ్రాశాడు.

వ్యాఖ్యాన చక్రవర్తి మల్లినాథ సూరి తన ఘంటాపథ అన్నవ్యాఖ్యానంలో ,కిరాతార్జునీయం గురించి సంస్కృతంలో ఇలా వ్యాఖ్యలు చేశాడు.

“నారికేళ ఫల సన్నిభం వచోభారవేః, సపది తద్విభజ్యతే
స్వాదయంతు రసగర్భ నిర్భరం సామరస్య రసికా యధేప్సితం.”

అనగా, భారవి కవిత్వం, నారికేళపాకంలా క్లిష్టంగా వుందని, పదాలను విడగొట్టి ఆస్వాదిస్తే కొబ్బరి ముక్కలు లాగా పరమ రుచికరంగా వుండి, రసానందాన్ని పొందగలమని, శబ్దార్థాలు రెండు కలిసి తాండవమాడాయని పొగిడాడు.

భారవి ఆస్థానకవిగా ఉండుటవలన కావ్యంలో రాజనీతి గురించి కూడా ఎక్కువగా వ్రాయబడింది. భారవి కిరాతార్జునీయం కావ్యాన్ని తెలుగులో శ్రీనాథ మహాకవి అనువదించి భారవి కావ్యాన్ని తెలుగువారికి పరిచయం చేసి తనూ ప్రసిద్ధుడయ్యాడు. జర్మనీ భాషలో ఈ కావ్యాన్ని కారల్ కాపెల్లర్ మొదటగా అనువదించాడు. తరువాత ఆంగ్ల భాషలో కూడా అనువదించబడింది.

అసలు కథ విషయానికొస్తే, పాండవులు 12 ఏళ్ల వనవాసం, ఒక్క ఏడాది అజ్ఞాతవాసంలో ఉండాలన్న పందెంతో జూదంలో ఓడిపోయి, వనవాసంలో భాగంగా ద్వైతవనం చేరుకుంటారు

ద్రౌపది, భీముడు కౌరవులతో యుద్ధం చేసి ఓడించాలని పట్టుబడతారు. ధర్మరాజు యుద్ధానికి అంగీకరించక ఒక వేగును రహస్యంగా పంపి దుర్యోధనుని రాజ్యపాలన ఎలా ఉన్నదో తెలుసుకొని రమ్మంటాడు. ఆ వేగు విషయం తెలుసుకుని వచ్చి దుర్యోధనుని పాలనలో ప్రజలు సుభిక్షంగా ఉన్నారని తెలుపుతాడు. ధర్మరాజు ప్రస్తుతం యుధ్ధం గురంచి ఆలోచించక, వనవాసం సక్రమంగా సాగేటట్లు చూడమని తమవారికి హితవు చెపుతాడు.

తరువాత వ్యాసుడు, అర్జునుని అస్త్రశస్త్రాలను సమకూర్చుకొనుటకు ఇదే సమయం అని ఉద్బోధిస్తాడు. అప్పుడు అర్జునుడు శివుని కొరకు ఇంద్రకీలాద్రి పర్వతం పైకి చేరి, కఠోర తపస్సు చేస్తూవుంటాడు. చివరకు, శివుడు ప్రసన్నుడై, అర్జునుని పరీక్షించుటకు కిరాత వేషంలో వస్తాడు. ఒక మాయా సూకరాన్ని[అడవిపందిని] సృష్టించి అర్జునుని ఏకాగ్రతకు భంగం కలిగేలా చేస్తాడు. అది భీకర రూపం దాల్చి ఆ ప్రాంతమంతా అలజడి సృష్టిస్తుంది. అర్జునుడు ఆగ్రహించి అడవిపందిపై ఒక్క బాణం సంధిస్తాడు. అదే సమయంలో కిరాతుడు కూడా ఒక బాణం సంధిస్తాడు. ఇద్దరూ ఆ అడవి పందిని తామే చంపామని వాదిస్తారు చివరకు ఆ వాదన భీకర యుద్ధంగా మారుతుంది. ఆ యుద్ధం ఎంతకీ అంతం కాకపోవడంతో అర్జునుడు ఆలోచించి, వచ్చినవాడు మారువేషంలో ఉన్న పరమశివుడని గ్రహించి స్తోత్రాలతో అనుగ్రహించమని శరణు వేడుకుంటాడు. అప్పుడు శివుడు ప్రత్యక్షమై దీవించి పాశుపతాస్త్రంతో పాటు ధనుర్విద్యని కూడా ప్రసాదిస్తాడు. ఇక్కడ భారవి తన స్తోత్రాలతో, వర్ణనలతో, సాక్షాత్తు ఆ పరమశివుని దర్శనభాగ్యం మనకూ కలిగేట్లు చేసి చదివినంతసేపు ఒక అద్భుత అలౌకికానందాన్నికలగచేస్తాడు.

ఇక భారవి కవిత్వాన్ని గురించి చెప్పాలంటే వర్ణనలు, అలంకారాలు, భాషలో చమక్కులూ, అర్ధగౌరవం ఎక్కువగా ఉండి పాఠకులను ఆనందపరవశులను చేస్తుంది. ఆ మాయ అడవిపందిపై సంధించిన బాణం, కోపించిన యముని చూపుడు వేలులా వుందిట, “కుపితాంత, తర్జనాంగుళిశ్రీ“ అని అంటాడు భారవి. ఇంకా, ఆ అడవి పందిపై అర్జునుడు వదిలిన బాణం, అరణ్యంలో ఉల్క లాగా మెరిసిపోయిందట. అర్జునుడు ఆ కిరాతుడు చూపించిన మాయలను హింసలను తట్టుకొని వెనకడుగు వేయక చివరకు కిరాతశివుని పాదాలను పట్టుకుని గిరగిరా చక్రంలా తిప్పి విసిరేసేదాకా యుద్ధం సాగిందిట. శివుడే అతని పరాక్రమాన్ని చూసి ఆశ్చర్యపోయాడట. అర్జునుడు భయంకరమైన వరాహ రూపాన్ని చూసి దానిపై బాణ ప్రయోగం చేస్తున్నప్పుడు అతని భీకర రూపం చూసి శివుడే ఆశ్చర్యపోయాడట.

వీర రస ప్రధాన కావ్యం కనుక అర్జునుని పరాక్రమాన్ని, అద్భుత వీర విక్రమ విన్యాసాలన్నీ వర్ణిస్తూ మధ్యలో నీతులు, లోకోక్తులు, చమత్కారాలు అవసరమైన చోట వాడాడు భారవి. తనకిష్టమైన వంశస్థ అనే చందస్సును వాడి, తన ప్రతిభను రెండింతలు పెంచుకున్నాడని క్షేమేంద్రుడు తన లక్షణగ్రంథం, ‘సువృతి తిలకం’ లో ప్రస్తావించాడు. ఇంకా, శబ్ద, అర్థాలను అనేక రకాలుగా ప్రయోగించి తన కావ్యంలో అర్థగౌరవాన్ని పెంచాడు. అందుకే భారవేరర్థగౌరవం అని కవులు విమర్శకులు తమ కావ్యాలలో పొగిడారు. తరువాతి కవులు కూడా తమ కవిత్వంలో దీనిని అనుసరించారు. భారవి కిరాతార్జునీయం కావ్యంలో కొన్ని ఏకాక్షర శ్లోకాలు కొన్ని పదాలు ఎటువైపు తిప్పిన అదేవిధంగా ఉండేటట్లు శ్లోకాలు రాశాడు.

నకార ఏకాక్షర శ్లోకం:

“ననోనా నున్నో నున్నోనో నానా నాన నాను నన్నో
నున్నో ననున్నేనో నానేన నున్న ననున్నాత్.”

పై శ్లోకం అర్థం:

అనేక ముఖాల వాళ్లలారా! అతడు మనిషి కాదు. తనకంటే తక్కువ బలం ఉన్నవాడితో ఓడిపోయాడు. అలా అని అతడు బలహీనుని చేతిలో ఓడిపోయేవాడు కాదు. నిజానికి అతను ఒక నాయకుడు. ఓడిపోలేదు. ఆ క్షణం పైచేయి సాధించితే ఓడినట్లు కాదు. పీడించువాడు అదృశ్యమయ్యాడు. అంతేగాక, ఇది చెడు పని కాదు.

అలాగే ఒక పదం తిరగబడి ఎటు చూసినా ఒకే విధంగా ఉండేట్లు కనిపించే శ్లోకం:

“దేవాకాని నికావాదే వాహికాస్వ స్వకాహివా
కాకరేభా భారేకకా నిస్వభవ్య వ్యభస్వని. “

ఈ శ్లోకార్థం:

ఈ యుద్ధభూమి, దేవతలనూ సంతోషపరుస్తోంది. మానవా! యుద్ధం ఎవరికి కావాలి? ఇక్కడ పోరాటాలు జరిగితే, త్యాగాలు వేరొకరివి అవుతాయి. ఈ భూమి రకరకాల జంతువులతో, మదపుటేనుగులతో నిండి ఉన్నది. యుద్ధ భూమిలో దిగాక నచ్చినా, నచ్చకపోయినా పోరాడాల్సిందే.

భారవి తన కవిత్వంలో ఇలాంటి ప్రయోగాలు చాలా చేశాడు. ఇంకా ప్రతి సర్గ చివరలో లక్ష్మి శబ్దాన్ని ప్రయోగిస్తాడు. అందుకే కిరాతార్జునీయాన్ని లక్ష్మంత కావ్యం అని కూడా అంటారు. అలాగే అర్ధాంతరన్యాస అలంకారం చాలా చోట్ల ఉపయోగించాడు, అలంకారాలలో సుమారు పదవ వంతు పైగా ఈ అలంకారాలే. దండి మహాకవి తన కావ్యదర్శ లక్షణ గ్రంథంలో ఓజస్సే కావ్యానికి జీవితం అని అంటాడు. ముత్తాత భారవి కవితా వైభవాన్ని చదివి ఇలా వ్రాసి ఉండవచ్చు. కిరాతార్జునీయాన్ని 18 సర్గలలో రకరకాల పద విన్యాసాలతో, వర్ణనలతో, అలంకారాలతో, ప్రత్యేక చందస్సుతో అద్భుతంగా మలచడం భారవి మహాకవికి మాత్రమే చెల్లింది. అలాంటి కవులు నూటికొక్కరిగా మెరుస్తారు.

ఒకే ఒక కావ్యం సంస్కృత భాషలో రచించి చరిత్రలో మహాకవిగా నిలిచిపోయాడు భారవి మహాకవి. కనుక సాహిత్యాభిమానులందరూ, కిరాతార్జునీయం, కావ్యాన్నిలేదా తెలుగు అనువాదమైనా చదివి, ఆనందించండి. మనకి అటువంటి మహాకావ్యం వ్రాసి యిచ్చిన భారవి మహాకవికి, తెలుగులో అనువాదం చేసిన కవులు విమర్శకులకు, అందరికీ కృతజ్ఞతాంజలి సమర్పిద్దాం.

బూర్గుల రామకృష్ణ సాయి